Intro
De westerkerteerder dialekten verskillen van de andere grönninger varieteiten döyrdat under andere de typiske ai en ou-klanken ouver et algemeen neet vöyrkommen. In andere upsichten is de ouvergang tüsken et grönningsk, stellingwarvsk/drentsk en et freesk ok düdelik sichtbår en höyrbår. Et westerkerteersk past dårdöyr beater by en regionåle skryvwyse tegeare mid et drentsk en et stellingwarvsk. In disse indeling wordt de name ‘drentsk’ brüked, disse regionåle versy is lykewels allennig van topassing up et middendrentsk, sanddrentsk en et süüdoustdrentsk. De noorddrentske en veankoloniålske dialekten worden bespröyken in de grönningsk-oustfreeske versy. De süüddrentske dialekten worden in de geldersk-ouverysselske en süüddrentske versy behandeld. Vöyr de drentske dialekten dee wel et üütspråkverskil hebben in woorden as oaver/boaven en boum/grout (sou as in et sallandsk), kün y ok terechte by de geldersk-ouverysselske en süüddrentske versy.
1. Höyvdlettergebrüük
Et gebrüük van kleine letters volgt de algemene internationåle vöyrskrivten. Höyvdletters worden enkeld brüked in namen van personen, organisåtys, landen en plakken, en an et begin van en sin. Der wordt geen höyvdletter brüked vöyr namen van talen of volken.
2. Stemlouse en stemhebbende midklinkers
Regelmåtige stemlousheid an et ende van en lettergreap of woord wordt neet ekstra markeerd. De letter blivt by verbüging dan ok gelyk: wyd > wyder (neet: wyt > wyder), krygen > hy krigt (neet: krygen > hy kricht), geaven > hy gevt (neet: geaven > hy geft).
Ok regelmåtige intervokåle stemhebbendheid wordt neet ekstra markeerd, sou as in et neaderlandsk wel et geval is (huis > huizen; blijf > blijven). Dit wordt respektivelik skreaven as s en v, bv. hüüs > hüsen (neet: hüzen), blyv > blyven (neet: blyf).
3. Midklinkers
By inheemske woorden wordt de f-klank mid v weargeaven, sou as in et neaderlandsk vader, vogel, verstaan, veel (see ok punt 2.). De letter f wordt vöyral brüked in vremde woorden as telefoon of finale en in namen dee verwysen når regios, landen, plakken of talen: Freesland, Färöer, fransk, finsk.
Woorden dee en v- of b-achtige üütspråke hebben worden mid v skreaven, bv. leaven, bouven en ouver.
De klank dee up de oldsaksiske sk- wearummegåt, en in de moderne dialekten de üütspråke sk, sch of an et ende van en woord -s het, wordt in et algemeen as sk skreaven (skolder, wasken, visk). De -sk wordt an et ende/midden van en woord wel skreaven ok al wordt de k neet ouveral üütspröyken. Dit principe is gelyk an de vrogere neaderlandske skryvwyse van woorden as visch, mensch, Nederlandsch, ens. Et neaderlandske/hougdüütske achtervoogsel -isch wordt skreaven as -isk (saksisk, praktisk, fantastisk).
Midklinkerklusters as ld en nd tüsken klinkers worden vake assimileerd as ll en nn üütspröyken. Vöyr en makkeliker herkenbår skrivtbild blivt de skryvwyse ld en nd, bv. hold > holden en vind > vinden. De o in holden wordt neet dubbel skreaven (düs neet: hoolden).
4. E-APOKOPE
De –e an et woordende, dee vöäral de westelike dialekten bewäärd hebben, wordt in disse dialekten ok skreaven. In dialekten wår –e uutvallen is, sou as in en grout deyl van de drentske dialekten et geval is, kan et vordlåten worden (bv. stellingwarvsk: språke, drentsk: språk). In de oaverregionale versy wordt et wel in alle dialekten skreaven.
5. LAnge klinkers en tweeklanken
Midklinkerteakens worden an et ende van en lettergreap neet dubbel skreaven. Klinkerlängde wordt enkeld mid de klinkerteakens markeerd.
In slöyten lettergreap wordt klinkerlängde döyr dubbele letters weargeaven: good vs. gode, deep vs. depe. De å en de y binnen altyd lang en verdubbelen is dårdöyr neet nöydig: ståt en ståten, tyd en tyden.
De lange e-, o- en ö-klanken worden weargeaven mid ea, ou of öy: gearne, kease, sea, beater, spreaken, grout, boum, bouven, ouver, höyren, vöyr, möygelik. De lange i (in party dialekten ok e) en u (de neaderlandske oe) worden weargeaven mid ee en oo: deep, deev, veer, book, doon, blome. De bybehöyrende umlüüd van de oo is öö, bygelyks: ropen > röpen, dook > dökyn, broer (neaderlandsk) > bröör. De neaderlandske/hougdüütske ei is in de Nysassiske Skryvwyse ok ei: reisen, eier.
By de volgende klusters wordt de klinker in en antal dialekten vake lang of üütrekked üütspröäken, disse üütspråke wordt neet ekstra markeerd:
–ind- (bv. in kind, vinden, binden)
-ent(s)-/-int(s)- of -ens-/-ins- (bv. in vinster, denken, drentsk en grins)
–old- (bv. in holden, kolde, gold).
In korte eenlettergreapige woorden en leenwoorden wordt de lange of slöyten e in öypen lettergreap dubbel skreaven (hee en tee), umdat de e in öypen lettergreap ok kort weasen kan (de, se, te). Ok de lange beklemtoonde e in de lätste lettergreap by franske vremde woorden wordt dubbel skreaven: allee, turnee, portemonnee.
6. Letters Q, X en Z
De letters q(u), x en z worden in de Nysassiske Skryvwyse neet brüked. In steade dårvan brüken wy k(w), ks en s, byvöyrbeald: kwis, karantäne, ekstra, sand.
7. VrEmde woorden
De skryvwyse van vremde woorden wordt meerstal anpasd.
- Sou worden th en ph in grykske vremde woorden skreaven as t en f, byvöyrbeald: teater, tema, telefoon, fonology.
- Vremde woorden mid c en cc worden anpasd an de üütspråke. By de üütspråke k skryven wy k of kk (kakao, konferensy, akkoord), by en s-klank blivt et c (citroon, centrum) en by de üütspråke ks skryven wy ks (aksent, aksepteren).
- In leenwoorden üüt et latyn worden geen umlüüdteakens brüked, wy skryven düs: museum, kluster en natuur(lik).
8. Andere regionåle versys en ouverregionåle versy
In bepålde dialekten, in byvöyrbeald et sallandsk en enkelde dialekten an de düütske kante van de grens, binnen der noch en stel andere letterkombinåtys möygelik. Vöyr et skryven van regionåle teksten in et drentsk, stellingwarvsk of westerkerteersk hoov y dee nauwe verdeling neet te markeren, mar vöyr et leasen van teksten üüt andere regios is et geen slecht idee as y weaten wår et vöyr ståt.
- ea kan ok ae weasen: keas → kaese, leag → laeg
- ee kan ok ey weasen: algemeen → algemeyn, steen → steyn
- ou kan ok oa weasen: ouver → oaver, bouven → boaven
- öy kan ok öä weasen: vöyr → vöär, möygelik → möägelik
Speciål vöyr regionåle skryvwyses in Westfålen gelden ouk disse leasteakens:
- ea kan ok ia weasen: eaten → iaten, leaveren → liaveren
- ou (oa) kan ok ua weasen: vougel → vuagel, ouver → uaver
- öy (öä) kan ok üä weasen: öyvel → üävel, köynig → küäning