Intro
Under de geldersk-oaverysselske en süüddrentske regionale versy vallet et noordoaverysselsk, sallandsk, oust- en westveluwsk, süüdwestachterhooksk, et süüdwestsüüddrentsk en de drentske dialekten dee wel et üütspråkverskil hebben in woorden as oaver/boaven en boum/grout (sou as in et sallandsk). Disse indeyling is ebaseerd up underlinge fonologiske oavereynkumsten. Et urkersk past vanweagen syn ofwykende klankleyr neet binnen disse indeyling, hyr is ok (noch) geen regionale skryvwyse vöär üütewarked.
1. Höyvdlettergebrüük
Et gebrüük van kleine letters volgt de algemeyne internationale vöärskrivten. Höyvdletters worden enkeld gebrüked in namen van personen, organisatys, landen en plaatsen, en an et begin van en sin. Der wördt geen höyvdletter gebrüked vöär namen van talen of volken.
2. Stemlouse en stemhebbende midklinkers
Regelmåtige stemlousheid an et ende van en lettergreap of woord wördt neet ekstra emarkeerd. De letter blivt by verbüging dan ok gelyk: wyd > wyder (neet: wyt > wyder), krygen > hee krigt (neet: krygen > hee kricht), geaven > hee gevt/givt (neet: geaven > hee geft/gift).
Ok regelmåtige intervokale stemhebbendheid wördt neet ekstra emarkeerd, sou as in et neaderlandsk wel et geval is (huis > huizen; blijf > blijven). Dit wördt respektivelik eskreaven as s en v, bv. hüüs > hüsen (neet: hüzen), blyv > blyven (neet: blyf).
3. Midklinkers
By inheymske woorden wördt de f-klank mid v wearegeaven, sou as in et neaderlandsk vader, vogel, verstaan, veel (see ok punt 2.). De letter f wördt vöäral gebrüked in vremde woorden as telefoon of finale en in namen dee verwyset når regios, landen, plaatsen of talen: Freesland, Färöer, fransk, finsk.
Woorden dee en v- of b-achtige üütspråke hebbet wördet mid v eskreaven, bv. leaven, boaven en oaver.
De klank dee up de oldsaksiske sk- wearümmegeyt, en in de moderne dialekten de üütspråke sk, sch, sj of an et ende van en woord -s hevt, wördt in et algemeyn as sk eskreaven (skolder, wasken, visk). De -sk wördt an et ende/midden van en woord wel eskreaven ok al wördt de k neet oaveral üütespröäken. Dit principe is gelyk an de vroggere neaderlandske skryvwyse van woorden as visch, mensch, Nederlandsch, ens. Et neaderlandske/hougdüütske achtervoogsel -isch wördt eskreaven as -isk (saksisk, praktisk, fantastisk).
Midklinkerklüsters as ld en nd tüsken klinkers wördet vake assimileerd as ll en nn üütespröäken. Vöär en makkeliker herkenbår skrivtbild blivt de skryvwyse ld en nd, bv. hold > holden en vind > vinden.
4. E-APOKOPE
De –e an et woordende, dee et oavergroute meyrendeyl van de geldersk-oaverysselske en süüddrentske dialekten bewaard hebbet, wördt in disse dialekten ok eskreaven. In dialekten wår –e uutevöllen is, sou as in en grout deyl van de westveluwske dialekten et geval is, kan et vordlåten wörden (bv. sallandsk: språke, westveluwsk: språk). In de oaverregionale versy wördt et wel in alle dialekten eskreaven.
5. Lange klinkers
Midklinkerteykens wördet an et ende van en lettergreap neet dubbel eskreaven. Klinkerlängde wördt enkeld mid de klinkerteykens emarkeerd.
In eslöäten lettergreap wördt klinkerlängde döär dubbele letters wearegeaven: good vs. gode, deep vs. depe. De å en de y bint altyd lang en verdubbelen is dårdöär neet nöydig: ståt en ståten, tyd en tyden.
By de volgende klüsters wördt de klinker in en antal dialekten vake lang of üüterekked üütespröäken, disse üütspråke wördt neet ekstra emarkeerd:
–ind- (bv. in kind, vinden, binden)
-ent(s)-/-int(s)- of -ens-/-ins- (bv. in vinster, drentsk en grens)
–old- (bv. in holden, kolde, gold).
In korte eynlettergreapige woorden en leynwoorden wördt de lange e in oapen lettergreap dubbel eskreaven (hee en tee), ümdat de e in oapen lettergreap ok kort weasen kan (de, se, te). Ok de lange beklemtoonde e in de lätste lettergreap by franske vremde woorden wördt dubbel eskreaven: allee, turnee, portemonnee.
6. verskillende e- en O-klanken
De lange e, dee in et neaderlandsk mid aa eskreaven wördt, krigt en ae: gaerne, kaes(e), waerde, laeg.
De lange e-, o- en ö-klanken wördet wearegeaven mid ey, ou of öy: beyn, steyn, grout, boum, höyren, böympyn.
De lange i (in party dialekten ok e) en u (de neaderlandske oe) wördet wearegeaven mid ee en oo: deep, deev, veer, book, doon, blome. De bybehöyrende ümlüüd van de oo is öö, bv. dook > dökyn, bloom > blöömpjen, ropen > röpen, broer (neaderlandsk) > bröör.
De erekkede e- en o-/ö-klanken wördet mid ea en oa/öä wearegeaven: beater, spreaken, leaven, boaven, oaver, vöär, möägelik. Döärdat disse klank u.a. in et westveluwsk samenegån is mid de lange e en o (ea, oa en öä), kan et in et westveluwsk eventueel samenedån wörden mid de ey, ou en öy: beyter, spreyken, leyven, bouven, ouver, vöyr en möygelik. De erekkede o-klank wördt neet eskreaven as å (düs neet: båven, åver, vågel) sou as in de noordsassiske dialekten, dit ümdat de klankwaerde van de å en oa neet in alle dialekten gelyk is. Et slüt ok beater an by de bestånde spellingstraditys en givt de üütspråke van bepålde dialekten beater wear.
De neaderlandske/hougdüütske ei is in de Nysassiske Skryvwyse ok ei: reisen, eier(s).
In en deyl van de geldersk-oaverysselske en süüddrentske dialekten hevt de ey van beyn en steyn geen lange e-klank, mär en lange i-klank, sou as in en bült geldersk-oaverysselske en süüddrentske dialekten in deep en deev et geval is. Ümdat disse klanken gelyk bint wördet woorden as steyn en beyn in dit soort dialekten eskreaven as steen en been. Woorden dee wel de lange e-klank hebbet wördet samenedån mid de ae, sou wördt sey > sae (NL: zee), en seype > saepe (NL: zeep). Wördt et woord saepe mid en lange i üütespröäken dan wördt et sepe.
7. Letters Q, X en Z
De letters q(u), x en z wördet in de Nysassiske Skryvwyse neet gebrüked. In steade dårvan gebrüken wy k(w), ks en s, byvöärbeald: kwis, karantäne, ekstra, sand.
8. VrEmde woorden
De skryvwyse van vremde woorden wördt meysttyds anepasd.
- Sou wördet th en ph in grykske vremde woorden eskreaven as t en f, byvöärbeald: teater, tema, telefoon, fonology.
- Vremde woorden mid c en cc wördet anepasd an de üütspråke. By de üütspråke k skryven wy k of kk (kakao, konferensy, akkoord), by en s-klank blivt et c (citroon, centrum) en by de üütspråke ks skryven wy ks (aksent, aksepteren).
- In leynwoorden üüt et latyn wördet geen ümlüüdteykens gebrüked, wy skryvet düs: museum, territorium en natuur(lik).
9. Andere regionale versys en oaverregionale versy
In Westfålen bint der noch en stel andere letterkombinatys möägelik. In de geldersk-oaverysselske dialekten wördet disse teykens neet gebrüked, mär vöär et leasen van westfålske teksten is et geen slecht idee, as y weat, wår et vöär steyt.
- ea kan ok ia weasen: eaten → iaten, leaveren → liaveren
- oa kan ok ua weasen: voagel → vuagel, oaver → uaver
- öä kan ok üä weasen: öävel → üävel, köänig → küäning