Tekst van de düütske kante
Disse tekst is in en dialekt van de düütske kante skreaven. De achternåvolgen wöörde sint vöär lüde uut Nedderland möäglik unbekend:
- bookstave = letter(teyken)
- byspil = vöärbeald
- konsonant = meadeklinker
- lüt = klein
- nümmers = nooit
- sats = sin
- stimhaftig = stemhebbend
- sylve = lettergreape
- uutnåme = uutsündering
- vokaal = klinker
De Nysassiske Skryvwyse (NSS) is en kompromis twüsken de vorsküllen regionalen skryvwysen un baseert sik dårüm up lokale neddersassiske skrivtsystemen van beid de düütske un de nedderlandske kante un kikt upto nå de hanseatiske skryvtraditioon.
Vöär de starke dialektale variatioon in de uutspråke kan de skrivtlike form logisk nich togelyks de uutspråke van alle dialekten detailleerd representeren. De NSS is dårüm neyn fonetiske skryvwyse (“skryven so as eyn dat uutsprikt”), man en supradialektale skryvwyse. Dit bedüüdt, dat de bookstaven or bookstavenkombinationen in ünderskeedlike dialekten afwyken luudwaerden hebben köänet. Eks. sk kan afhangig van den dialekt uutsproaken warden as sk, sch, schk~sjk or sj un ey as ai, ei~äi, ee or ii~ie.
De NSS het 6 grundprincipien. De bruukwyse van de enkelen bookstaven un bookstavenkombinationen wardt nedden nauwer vorklård.
| I | In de Nysassiske Skryvwyse geldt dat almeyne internationale lütskryven. Groutskreaven wardet alleyn names van personen, organisationen, landen un ander platsen, jüst so as de satsanvang. |
| II | Vokaallängde wardt in sloaten sylve döär dubbelbookstaven markeerd. Dat so nöömde Dehnungs-h uut de düütske ortografy nich in bruuk: deep – deper, book – böker, bruken – bruukt Anders as in de düütske ortografy wardet ouk ümluden dubbeld skreaven: düütsk, gevööl, däänsk Tosätlik wardt de längde van dat e ouk in eynsylvige wöörde markeerd un by de betoonde lätste sylve van längere franske leynwöörde: hee, see, allee, turnee De bookstaven å un y ståt altyds vöär en langen luud. Dårüm bruukt eyn dee nich dubbeld skryven: tyd – tyden, jår – jåre(n) As kort teagenstük van dat y wardt i skreaven. Dat å het neyn kort teagenstük: kyken – hee kikt, skryven – see skrivt |
| III | Anders geldt, dat de woordstam so wyd as möäglik bewaard blivt. Regelhaftige stimlousheid an dat ende van en sylve or woord wardt nich ekstra markeerd. wyd – wyder, hood – höde, krygen – du krigst, houg – höyger, geaven – dat givt Jüst so wardt de reduktioon van ld, nd, md un rd to ll, nn, mm un rr twüsken vokalen vöär en beater wedderkenbår skrivtbild nich weasen: veld – velder, kind – kinder, vrömd – vrömde, woord – wöörde |
| IV | Dårüm dat vokaallängde an de vokalen weasen wardt, bruukt eyn in de Nysassiske Skryvwyse kortvokalen nich ekstra döär dubbelkonsonanten markeren: bed, dag, up, an, krum, pad Beholdet disse wöörde den kortvokaal ouk in böygde formen, wardt en tweyden konsonant invöögd, dee de sylve slut: bed – bedden, krum – krumme, pad – pädde Dat heyt, konsonanten wardet alleyn twüsken vokalen dubbeld skreaven, nümmers an dat sylvenende: kennen – see kent, tellen – hee telt |
| V | Dat e an dat woordende, wat hoogdüütsk un de süden dialekten as byspil in Westfålen bewaard hebbet, is in de meyrsten noorden dialekten uutvullen (as byspil hoogdüütsk Sprache, süüdsassisk språke, noordsassisk språk). Lykers büdt sik dat an dit e to skryven. Up de eyne kante vormindert dit de optisken ünderskeden med de westföälsken un ander süden dialekten. Up de ander kante kan eyn up disse manere en stimhaftige uutspråke an dat woordende wysen, as eksempel by lüde, hüse un breve, dee noch in veale noorden dialekten med en ekstralangen vokaal un en stimhaftigen endkonsonant uutsproaken wardet. |
| VI | Vrömdwöörde wardet up disse wyse anpasd: Dat th un ph in greakske vrömdwöörde wardet as in de skandinaavsken språken uplöysd nå t un f: teater, tema, telefoon, fonetik. Dat qu wardt uplöysd nå kw by de uutspråke kw (kwaliteet, kwantiteet) un nå k by de uutspråke k (karantene). Ouk dat öäverdrägen van c un cc in vrömdwöörde richt sik nå de uutspråke. By de uutspråke k skrivt eyn k or kk (kakao, akkoord), by ts or en skarp s blivt dat c (citrone, centrum) un by de uutspråke ks skrivt eyn ks (aksent, aksepteren). |
Luud- en bookstaavtabel
Hyrunder vindst du en öäversicht van alle bookstaven in de Nysassiske Skryvwyse. Um to vorgelyken steit dår ouk by wo as dee in dat oldsassisk skreaven wördden is un en lütte uutleg. De kolommen in de tabelle kanst du an- un uutklikken.
| NSS | oldsassisk | vorklåring | eksempelwöörde |
|---|---|---|---|
| p | p | pan(ne), loupen, aap, appel | |
| b | b | boum, boaven | |
| t | t | telt, buten, sitten, wat | |
| d | d, th | dag, lüden, ridder, woord | |
| k | k | In de Nysassiske Skryvwyse wardt ouk dår k skreaven, wår düütsk un nedderlandsk ch hebbet un in dat heyle språkrebeed k sproaken wardt. | kamer, kyken, sak, koor, krist(en)doom |
| kk | kk | Jüst so as de anderen konsonanten wardt dat k twüsken vokalen vordubbeld. Dat wardt nich as up düütsk nå ck ümwandeld. Vorgelyk: nap – näppe nat – natter nak – nakken | nikken, akker |
| ks | Vöär den ks-luud, dee in düütsk x un in nedderlandsk ks skreaven wardt, bruukt de Nysassiske Skryvwyse ks | niks, büks, taksi | |
| kw | Dat kw wardt skreaven in wöörde, dee in düütsk en qu un in nedderlandsk en kw hebbet | kwark, kwåd, kwik | |
| g | g | gråd, liggen, tog | |
| f | An den woordanvang wardt dat f alleyn in leynwöörde bruked. | filosofy, fonetik, fantoom, falsk | |
| v | f, v, b | An den woordanvang steit vöär den f-luud in arvwöörde alleyn v, en wessely as by düütsk voll - füllen givt dat nich De w-luud twüsken vokalen wardt altyds as v skreaven. De skryvwyse med v blivt ouk bewaard, waneyr de luud an dat ende regelhaftig stimlous wardt. | vader, vat, vorgeaten, vallen, twyvel, skuven – du sküvst, hov – höäve |
| w | w, hw | Dat w wardt alleyn an den woordanvang bruked un, by tosamensettede wöörde, an den woorddeylanvang. En uutnåme|uutsündering is dat woord eywig. | water, wysen, vorwachten |
| s | s | söken, leasen, snute | |
| c | in romaanske (meyrstendeyls franske un latynske) leynwöörde wardt en c med uutspråke s~ts ouk in de Nysassiske Skryvwyse as c skreaven. | cent, centraal, cirkus | |
| sj | Dat sj wardt bruked vöär den düütsken sch-luud or nedderlandsken sj-luud in leynwöörde. | sjofföör, sjokolåde, sjangs | |
| sk | sk | De sch~schk~sk-luud in arvwöörde un olde leynwöörde wardt altyds as sk skreaven. | sko, skåp, wasken, visk |
| j | j | jung, jår, jagen | |
| ch | h, hh | nacht, lachen | |
| h | h | huus, houg | |
| m | m | mal, kamer, dam | |
| n | n, hn | niks, pannen | |
| l | l, hl | lang, tellen, kanaal | |
| r | r, hr | rys, närsk, bearen~böären |
| NSS | oldsassisk | vorklåring | eksempelwöörde |
|---|---|---|---|
| a | a | old kört a | hand, nat, dansen |
| a/aa | a | Uutrekked old kört a; nedderlandske teagenstükke hebbet ouk en lang a, düütske deylwyse lang, deylwyse kort a. In oapen sylve skreaven as a, in sloaten sylve as aa | laat – later, waal, vaak – vaken |
| ä | üml. a | alleyn as ümluud van a/aa | land – länder |
| ä/ää | üml. a | alleyn as ümluud van a/aa In oapen sylve skreaven as a, in sloaten sylve as aa | maagd – määgde, stad – städer |
| ae | üml. ā | By disse wöörde skrivt vaken nedderlandsk en aa un düütsk en | kaese, laeg, saelig, skaere |
| ai | ai | Dit ai wardt bruked by wöörde, dee up düütsk en ä(h) or e(h) un up nedderlandsk en aai hebbet | maien, saien, krai, draien |
| å | ā | Beid nedderlandske un düütske teagenstükke hebbet hyr en lang a(a). | kwåd, jår |
| auw | dauw, hauwen, blauw | ||
| e | e | In de Nysassiske skryvwyse wardt ä alleyn vöär den ümluud van a bruked. Anders skrivt eyn e. | bed(de), weg |
| e/ee | io | Dit ee wardt skreaven in wöörde, dee in beid nedderlandsk un düütsk en ie hebbet. In oapen sylve skreaven as e, in sloaten sylve as ee, man kyk ouk nå regel II | deep, beden, leed |
| ey | ē | By ey hebbet de nedderlandsken teagenstükken vaken e/ee un de düütsken ei | deylen, beyn, weyk |
| ei | üml. ē | Dit ei wardt bruked by wöörde, dee ouk up düütsk un up nedderlandsk en ei hebbet. | rein, leid, reisen, eiland |
| ea | e, i | Nedderlandske teagenstükke hebbet meyrstendeyls en ee un düütske teagenstükke en lang e, en ie or en kort e or i. | leaven, keale, eaten |
| y | ī | Dat y het as nedderlandsk teagenstük normalerwyse en ij un as düütsk teagenstük en ei | pyl, ryden, myn |
| i | i | Düütske un nedderlandske teagenstükke hebbet normalerwyse ouk en kort i | biljet, sitten, wind |
| o | o | Düütske un nedderlandske teagenstükke hebbet normalerwyse ouk en kort o | holt, koffy |
| ö | üml. o | ümluud van o/oo | hölter, böker |
| o/oo | ō1 | Nedderlandske teagenstükke hebbet en oe un düütske en lang u. In oapen sylve skreaven as o, in sloaten sylve as oo | book, hood |
| ö/öö | üml. ō1 | ümluud van o/oo In oapen sylve skreaven as ö, in sloaten sylve as öö | spijöök, sööt |
| ou | ō2 | Nedderlandske teagenstükke hebbet en oo un düütske en au or lang o. | koup, grout |
| öy | üml. ō2 | ümluud van ou | köyper, nöydig |
| ouw | trouwen, bouwen, skouw | ||
| oa | o, u | boaven, doak | |
| öä | üml. o, üml. u | ümluud van oa | öäver, dröäpelen |
| u | u | wunder, knubbe | |
| ü | üml. u | ümluud van u/uu | mügge, stük |
| u/uu | ū | Nedderlandske teagenstükke hebbet normalerwyse en ui, düütske en au un äu. In oapen sylve skreaven as u, in sloaten sylve as uu | kruud, huus |
| ü/üü | üml. ū, iu | ümluud van u/uu In oapen sylve skreaven as ü, in sloaten sylve as üü | rüümlik, lüde, düüster |
Byspil van dialekten mid un sünder ê2-splitsing
| Dialekt A, regionaal (mid splitsing ê2) | Dialekt B, regionaal (sunder splitsing ê2) | Oaverregionaal |
|---|---|---|
| grönningsk: raep /re:p/ twey /tʋɑi/ deyp /dɑip/ | oustveluwsk: reype /re:pə/ twey /tʋeː/ deep /dip/ | A: raep / B: reype twey deep |
| stellingwarvsk: sae /ze:/ sepe /si:pə/ deev /di:f/ | noordwestachterhooksk: sey /ze:/ seype /ze:pə/ deev /di:f/ | A: sae / B: sey seype deev |
| twentsk: been /be:n/ leed /le:t/ | sallandsk: beyn /be:n/ leed /li:t/ | beyn leed |
| süüdoustdrentsk: breyd /brɛit/ drey /drɛi/ | münsterlandsk: breyd /bre:t/ dree /draɪ̯/ | breyd dree |