Intro
De dialektgruppe in den oosten van Holsteen het steadenwyse en lyk luudsysteem as de noordoosten dialekten. Düsse ünderdialekten behandelet wy tosamen med de dialekten in Meakelenborg-Vöärpommern, in de regionåle versioon: noordoosten, un de oostfreesken dialekten tosåmen med de dialekten in Grönningen (Groningen).
1. Groot- Un lütskryven
Dat geldt dat algemene internationale lütskryven. Grootskryven deit een alleen nåmes van personen, organisationen, landen un ander platsen, jüst so as den satsanvang. Vöär nåmes van språken or völker wardt neen grootbookståve bruked .
2. Stimlooswarden un stimhaftige Konsonanten
Regelhaftig stimlooswarden an dat sylven- or woordende wardt nich ekstra markeerd. De bookståve blivt dårüm ook by dat bögen desülvige: wyd > wyder (nich: wyt > wyder), krygen > du krigst, (nich: krygen > du krichst) geaven > dat givt (nich: geaven > dat gift).
3. Konsonanten
By inheemske wöörde wardt de f-luud med v weddergeaven, so as by düütsk Vater, Vogel, verstehen, viel. En wessely twüsken f un v nå düütsk vöärbild as in voll vs. füllen givt dat nich, ümdat düt vöär de sassiskspreakers van de nedderlandske kante nich good to leren un to leasen is. Sodännig skryvet wy vul un vüllen. De bookståve f wardt bruked in vrömdwöörde as telefoon or financeren un up andersspråkige regionen, landen un platsen henwysen wöörde: Filipynen, Freesland, fransk, finsk.
De w-luud wardt an den woordanvang med w skreaven (wåter, weaten) un twüsken vokalen, wårneam dee ook en b-haftige uutspråke hebben mag, med v (leaven, åvers). En uutnåme is dat woord ewig.
De luud, dee up oldsassisk sk torüggeit un in de modernen dialekten de uutspråke sk, schk or sch het, wardt algemeen as sk skreaven (sköön, wasken, disk). De sch-luud in nyere as byspil franske vrömdwöörde as sjangs, duusjen or sjokolade wardt med sj skreaven.
Konsonantenvolgen as ld un nd twüsken vokalen wardet våken assimileerd as ll un nn uutspråken. Vöär en lichter wedderkenbår skrivtbild blivt de skryvwyse ld un nd: bild > bilder un kind > kinder.
4. E-APOKOPE
Dat -e an dat woordende, wat hoogdüütsk un de süden dialekten as byspil in Westfålen bewård hebbet, is in de meersten noorden dialekten uutvullen (as byspil hoogdüütsk Sprache, süüdsassisk språke, noordsassisk språk). Lykers büdt sik dat an, düt e to skryven.
Up de ene kante vormindert düt de optisken ünderskeden med de westföälsken un ander süden dialekten. Up de ander kante kan een up düsse ård en stimhaftige uutspråke an dat woordende wysen, as byspil by lüde, hüse un breve, dee noch in veal noorden dialekten med en ekstralangen vokål un en stimhaftigen endkonsonant uutspråken wardet. In de dialekten, dee döär hoogdüütsk inwark düssen ünderskeed al vulständig vorlåren hebbet, kan een åvers ook lüüd, hüüs un breev skryven.
5. Lange vokÅlen
Konsonantentekens wardet an dat sylvenende nich dubbeld skreaven. Vokållängde wardt alleen med de vokåltekens markeerd.
In slåten sylve wardt vokållängde döär dubbelbookståven wysd. Dat hoogdüütske “Dehnungs-h” is nich in bruuk: good vs. gode, deep vs. deper. Dat å un dat y sünt altyds lang un vordubbelen deit dårvöär nich nödig: ståt un ståten, tyd un tyden.
Dat lange tweeludig or slåten uutspråken e wardt ook in åpen sylve, vöär al in eensylvige wöörde, dubbeld skreaven (hee un see), ümdat dat e in åpen sylve ook kört weasen kan (de boom, dee dår steit). Ook dat lange betoonde e in de lätste sylve in franske vrömdwöörde wardt dubbeld skreaven: allee, turnee, portmonnee.
6. Ünderskeedlige e- un O-luden
De jee nå dialekt tweeludig or slåten uutspråken e- un ö-luden wardet med e or ee un ö or öö weddergeaven: been, deep, vlegen, besöök, töven, sköön.
De jee nå dialekt eenludig or åpen uutspråken e- un ö-luden kryget en ea un öä: beater, veal, leaven, böäver, köänen, vöär.
De ei-luud, dee up düütsk un nedderlandsk ook en ei het, wardt jüst so as ei skreaven: reisen, arbeiden, eiland. De ei-luud, dee up düütsk en ä(h) or e(h) un up nedderlandsk en aai het, wardt ai skreaven: draien, kraie, maien, saien.
7. Bookståven CK, Q, X Un Z
Ståds de hoogdüütsken tekens ck, qu, x un z bruukt een kk, kw, ks un ts. As byspil: sakken, trekker, kwåd, kwubbel, karantäne, uutbüksen, niks, sats, lätst.
8. Vrömdwöörde
Vrömdwöörde wardet tosätlig up düsse wyse anpasd:
- Dat th un ph in greakske vrömdwöörde wardet as in de skandinåvsken språken uplöösd nå t un f: teater, tema, telefoon, fonetik.
- Dat öäverdrägen van c un cc in vrömdwöörde richt sik nå de uutspråke. By de uutspråke k skrivt een k or kk (kakao, konferens, akkoord), by ts or en skarp s blivt dat c (citrone, centrum) un by de uutspråke ks skrivt een ks (aksent, aksepteren).
9. regionåle versionen un öäverregionåle versioon
In de noordoosten un de süden dialekten givt dat noch en deel wydere bookståvenkombinationen. Vöär dat skryven van teksten in noordwesten dialekten bruukt een sik de nauwe vordelen nich marken, man vöär dat leasen van teksten uut ander regionen is dat nich leeg, wän een weet, wat dee bedüdet. Düsse luden köänet in ander regionen ook afwyken skryvwysen hebben:
- å kan ook a/aa or oa weasen: wåter → water, låt → laat, åpen → oapen, kåmen → koamen
- e/ee kan ook ae or ey weasen: neegst → naegst, leeg → laeg, deel → deyl, been → beyn
- o/oo kan ook ou weasen: boom → boum, groot → grout
- ö/öö kan ook öy weasen: köpen → köypen, böme/bööm → böyme
Speciel vöär regionale skryvwysen in Westfålen geldt ook düt:
- ea kan ook ia weasen: beaten → biat(k)en, leaverer → liaverer
- å (oa) kan ook ua weasen: vågel (voagel) → vuagel, kåmen (koamen) → kuamen
- öä kan ook üä weasen: öävel → üävel, köäni(n)g → küäni(n)g