Intro
De süüdwestachterhookske dialekten wordet töt et geldersk-oaverysselsk rekkend en valt dårümme under de regels vöär dee regionale form.
1. HöÖvdlettergebruuk
Kleine letters gebruuk y volgens de algemene internationale vöärskrivten. Höövdletters do y enkel an et begin van ne sinne en allennig in namen van personen, organisatys, landen en andere steades. Der wördt geen höövdletter gebruked vöär namen van språken of volken.
2. Stemlose en stemhebbende mEdklinkers
Regelmåtige stemloosheid an et ende van en lettergreep of woord markeer y neet ekstra. De letter blivt dårümme ook by verbüging etselvde: wyd > wyder (neet: wyt > wyder), krygen > hee krigt (neet: krygen > hee kricht), geaven > hee givt (neet: geaven > hee gift).
Ook regelmåtige intervokale stemhebbendheid markeer y neet ekstra, so as in et neaderlandsk wal et geval is (huis > huizen; blijf > blijven). Dit wördt respektivelik eskreaven as s en v, bv. huus > hüse (neet: hüze), blyv > blyven (neet: blyf).
3. MEdklinkers
By inheemske wöörde wördt de f-klank med v wearegeaven, so as in et neaderlandsk vader, vogel, verstaan, veel (see ok punt 2.). De letter f wördt vöäral gebruked in vremde wöörde as telefoon of finale en in namen dee verwyset når anderstalige regios, landen, plaatsen of språken: Freesland, Färöer, fransk, finsk.
De w-klank wördt an et begin van en woord med w eskreaven (water, weaten) en tüsken klinkers, wår et ook en v-, w– of b-achtige uutspråke hebben mag, med v (leaven, boaven, oaver). In woorden as leew, ewig, nauw, etc. kan der ook en w an et ende van en woord, of tüsken klinkers in, vöärkommen.
De klank, dee up oldsaksisk sk terüggegeet en in de moderne dialekten de uutspråke sk, sch of an et ende van en woord een -s hevt, wördt algemeen as sk eskreaven (skolder, wasken, visk). De -sk wördt an et ende/in et midden van en woord wal eskreaven, selvs al wördt de k neet oaveral uutesprökken. Dit principe is gelyk an de vroggere neaderlandske skryvwyse van wöörde as visch, mensch en Nederlandsch, ens. Et neaderlandske/hoogdüütske achtervoogsel -isch wördt eskreaven as -isk (saksisk, praktisk, fantastisk).
Vöäral in Noordoosttwente wordet ld en nd tüsken klinkers vake as ll en nn uutesprökken. Vöär en herkenböärder skrivtbild blivt de skryvwyse ld en nd, bv. hold > holden en vind > vinden.
4. E-APOKOPE
De –e an et woordende, dee et hoogdüütsk en byvöärbeald de westtwentske dialekten en en meerderheid van de noordoostachterhookske dialekten bewaard hebbet, wördt in disse dialekten ook skreaven. In dialekten wår –e uutvüllen is, so as in de oosttwentske dialekten vake et geval is, kan et vordlåten wörden (bv. westtwentsk: språke, oosttwentsk: språk). In de oaverregionale versy wördt et wal in alle dialekten skreaven.
5. Lange klinkers en tweeklanken
Medklinkers wordet an et ende van en lettergreep neet dubbel eskreaven. Klinkerlängde wördt allennig med de klinkertekens emarkeerd.
In slüttene lettergrepen geav y klinkerlängde an med dubbele letters: good vs. gode, deep vs. depe. De å en de y bint altyd lang. Dårümme is verdubbeling neet nödig: ståt en ståten, tyd en tyden.
De lange e, dee in et neaderlandsk ne aa hevt, krigt ne ae: gaerne, kaes(e), waerde, laeg.
De uutrekkede e– en o-/ö-klanken wördet med ea en oa/öä weargeaven: beater, spreaken, leaven, boaven, oaver, vöär, möägelik. De rekkede o-klank wördt neet eskreaven as å (düs neet: båven, åver of vågel so as in de noordsaksiske dialekten). De klankwaerde van de å en oa is ja neet in alle dialekten gelyk. Et slüt ook beater an by de bestånde spellingstraditys en givt de uutspråke van bepålde dialekten beater wear.
De neaderlandske/hoogdüütske ei is in de Nysassiske Skryvwyse ook ei: reisen, eier(s).
By de volgende klüsters wördt de klinker in en antal dialekten vake lang of uuterekked uutesprökken, disse uutspråke wördt by de volgende klüsters neet ekstra emarkeerd:
–ind- (bv. in kind, binden, minder)
-ent(s)- of -ens- (bv. in twentsk, mensk en grens)
–old- (bv. in holden, kolde, gold).
In korte eenlettergrepige wöörde en leenwöörde wördt de lange e in oapen lettergreep dubbel eskreaven (hee en tee), ümdat de e in oapen lettergreep ook kort weasen kan (de, se, te). Ook de lange beklemtoonde e in de lätste lettergreep by franske vremde woorden wördt dubbel eskreaven: allee, turnee, portemonnee.
6. Letters Q, X en Z
De letters q(u), x en z wordet in de Nysassiske Skryvwyse neet gebruked. In steade dårvan gebruket wy k(w), ks en s, byvöärbeald: kwis, karantäne, ekstra, sand.
7. Vremde wöörde
De skryvwyse van vremde woorden wördt meesttyds anepasd.
- So wordet th en ph in grykske vremde wöörde eskreaven as t en f, byvöärbeald: teater, tema, telefoon, fonology.
- Vremde woorden med c en cc wordet anepasd an de uutspråke. By de uutspråke k skryvet wy k of kk (kakao, konferensy, akkoord), by en s-klank blivt et c (citroon, centrum) en by de uutspråke ks skryvet wy ks (aksent, aksepteren).
- In leenwöörde uut et latyn wordet geen ümlüüdtekens gebruked, wy skryvet düs: museum, territorium en natuur(lik).
8. Andere regionale versys en oaverregionale versy
In bepålde dialekten, in byvöärbeald et sallandsk en enkele dialekten an de düütske kante van den pål, bint der noch een stel andere letterkombinatys möägelik. Vöär et skryven van teksten in de twentske en noordoostachterhookske dialekten hoov y dee nauwe verdeling neet te markeren, mär vöär et leasen van teksten uut andere regios is et geen slecht idee, as y weat wår et vöär steet. Disse klanken künnet in andere regios ook ofwykende skryvwyses hebben:
- e/ee kan ook ey weasen: deel → deyl, menen → meynen
- o/oo kan ook ou weasen: boom → boum, groot → grout
- ö/öö kan ook öy weasen: hören → höyren, böme → böyme
Speciaal vöär regionale skryvwysen in Westfålen geldet ook disse leastekens:
- ea kan ook ia weasen: eaten → iaten, leaveren → liaveren
- oa kan ook ua weasen: voagel → vuagel, oaver → uaver
- öä kan ook üä weasen: öävel → üävel, koaning (köänning) → küäning