Regionale versioon: noordousten

De noordousten dialekten vun de sassiske språke, dee vöär allen in den ousten vun Holsteen un in Meakelenborg-Vöärpommeren snakked warden, sünt luudlig simpler as de süden dialekten. Dårüm kumt de regionåle skryvwyse vöär düsse dialektgruppe mid minder bookståventekens uut as de öäverregionåle versioon.

Intro

Luudlige ünderskeden givt dat lykers meer as in de noordwesten dialekten in as byspil Hamborg or Noordneddersassen. Sodännig bruken wy en pår meer bookståventekens as vöär de regionåle noordwesten versioon.

1. Grout- un lütskryven

Dat geldt dat algemene internationåle lütskryven. Groutskreaven warden alleen nåmes vun personen, organisationen, landen un ander platsen, jüst sou as de satsanvang. Dår wardt keen groutbookståve bruked vöär nåmes vun språken or völker.

2. Stimlouswarden un stimhaftige konsonanten

Regelhaftig stimlouswarden an dat sylven- or woordende wardt nich ekstra markeerd. De bookståve blivt dårüm ouk by dat böygen desülvige: wyd > wyder (nich: wyt > wyder), krygen > du krigst, (nich: krygen > du krichstgeaven > dat givt (nich: geaven > dat gift).

3. Konsonanten

By inheimske wöörde wardt de f-luud mid v weddergeaven, sou as by düütsk Vater, Vogel, verstehen, viel. En wessely twüsken f un v nå düütsk vöärbild as in voll vs. füllen givt dat nich, ümdat düt vöär de sassiskspreakers vun de nedderlandske kante nich good to leren un to leasen is. Sodännig skryven wy vul un vüllen. De bookståve f wardt bruked in vrömdwöörde as telefoon or financeren un up andersspråkige regionen,  landen un platsen henwysen wöörde: Filipynen, Freesland, fransk, finsk.

De w-luud wardt an den woordanvang mid w skreaven (wåter, weaten) un twüsken vokålen, wår dee ouk en b-haftige uutspråke hebben mag, mid v (leaven, åvers). En uutnåme is dat woord ewig.

De luud, dee up oldsassisk sk torüggeit un in de modernen dialekten de uutspråke sk, schk or sch het, wardt algemeen as sk skreaven (sköyn, wasken, disk). De sch-luud in nyere as byspil franske vrömdwöörde as sjangs, duusjen or sjokolade wardt mid sj skreaven.

Konsonantenvolgen as ld un nd twüsken vokalen warden våken assimileerd as ll un nn uutspråken. Vöär en lichter wedderkenbår skrivtbild blivt de skryvwyse ld un nd: bild > bilder un kind > kinder.

4. E-apokope

Dat -e an dat woordende, wat hougdüütsk un de süden dialekten as byspil in Westfålen bewård hebben, is in de meersten noorden dialekten uutvullen (as byspil hougdüütsk Sprache, süüdsassisk språke, noordsassisk språk). Lykers büdt sik dat an, düt e to skryven.

Up de ene kante vormindert düt de optisken ünderskeden mid de westföälsken un ander süden dialekten. Up de ander kante kan een up düsse ård en stimhaftige uutspråke an dat woordende wysen, as byspil by lüde, hüse un breve, dee noch in veale noorden dialekten mid en ekstralangen vokål un en stimhaftigen endkonsonant uutspråken warden. In de dialekten, dee döär hougdüütsk inwark düssen ünderskeed al vulständig vorlåren hebben, kan een åvers ouk lüüd, hüüs un breev skryven.

5. Lange vokÅlen

Konsonantentekens warden an dat sylvenende nich dubbeld skreaven. Vokållängde wardt blouts mid de vokåltekens markeerd.

In slåten sylve wardt vokållängde döär dubbelbookståven wysd. Dat hougdüütske “Dehnungs-h” is nich in bruuk: good vs. gode, deep vs. deper. Dat å un dat y sünt altyds lang un vordubbelen deit dårvöär nich nöydig: ståt un ståten, tyd un tyden.

Dat lange tweeludige or slåten e wardt ouk in åpen sylve, vöär allen in eensylvige wöörde, dubbeld skreaven (hee un see), ümdat dat e in åpen sylve ouk kört weasen kan (de boum, dee dår steit). Ouk dat lange betoonde e in de lätste sylve by franske vrömdwöörde wardt dubbeld skreaven: allee, turnee, portmonnee.

6. Ünderskeedlige e- un o-lUden

Dat slåten e, wat up düütsk mid ä or e skreaven wardt, krigt en ae: gaern, kaes(e), naegst.

De jee nå dialekt tweeludigen or slåtenen e-, o- un ö-luden warden mid e or ee un ou un öy weddergeaven: been, deep, vlegen, broud, loupen, köypen, sköyn. De wyder åpen / breder uutspråken diftongen oo un öö: bookstoolvootbesöökwöörde, töven

De jee nå dialekt eenludig slåten or åpen uutspråken e- un ö-luden warden mid ea, oa un öä weddergeaven: beater, veal, leaven, böäver, köänen, vöär.

De ei-luud, dee up düütsk un nedderlandsk ouk en ei het, wardt jüst sou as ei skreaven: reisen, arbeiden, eiland. Wükke dialekten hebben den tweeludigen or slåten e-luud mid den wyd åpen tweeluud ei vorsmölted. Dår skrivt een bein, deip, vleigen, etc. In en deel dialekten warden de tweeluden vöär en -r in de uutspråke regelhaftig to en eenluud reduceerd. Düt wardt in de skrivt nich wysd.

De ei-luud, dee up düütsk en ä(h) or e(h) un up nedderlandsk en aai het, wardt ai skreaven: draien, kraie, maien, saien.

7. Bookståven CK, Q, X Un Z

Ståds de hougdüütsken tekens ck, qu, x un z bruukt een kk, kw, ks un ts. As byspil: sakken, trekker, kwåd, kwubbel, karantäne, uutbüksen, niks, sats, lätst.

8. Vrömdwöörde

Vrömdwöörde warden tosätlig up düsse wyse anpasd:

  • Dat th un ph in greakske vrömdwöörde warden as in de skandinåvsken språken uplöysd nå t un f: teater, tema, telefoon, fonetik.
  • Dat öäverdrägen vun c un cc in vrömdwöörde richt sik nå de uutspråke. By de uutspråke k skrivt een k or kk (kakao, konferens, akkoord), by ts or en skarp s blivt dat c (citrone, centrum) un by de uutspråke ks skrivt een ks (aksent, aksepteren).

9. RegionÅle versionen un öäverregionÅle versioon

In de süden dialekten un de öäverregionåle versioon givt dat noch en deel wydere bookståvenkombinationen. Vöär dat skryven vun teksten in noordousten dialekten bruukt een sik de nauwe vordelen nich marken, man vöär dat leasen vun teksten uut ander regionen is dat nich laeg, wen een weet, wat dee bedüden. Düsse luden köänen in ander regionen ouk afwyken skryvwysen hebben:

  • å kan ouk a/aa or oa weasen: wåter → waterlåt → laatåpen → oapenkåmen → koamen
  • e/ee kan ouk ey weasen: deel → deyl, been → beyn, menen → meynen

Speciel vöär regionåle skryvwysen in Westfålen geldt ouk düt:

  • ea kan ouk ia weasen: beaten → biat(k)en, leaverer → liaverer
  • å (oa) kan ouk ua weasen:  vågel (voagel) → vuagel,  kåmen (koamen) → kuamen
  • öä kan ouk üä weasen: öävel → üävelköäni(n)g → küäni(n)g